مفهوم‏ شناسی و پیشینه امر به معروف و نهی از منکر

قدمت امر به معروف و نهی از منکر به زمان آفرینش حضرت آدم برمی‏گردد. نخستین انسان روی زمین، دعوت کننده به نیکی‏ها بود و پس از وی نیز پیام‏آوران وحی و پیروان مؤمن‏شان در انجام این فریضه مهم کوشیدند و برای منکرزدایی، دشواری‏ها را تحمل کردند و هزینه‏های جانی و مالی بسیار دادند. در روزگار ما امام خمینی رحمه‏الله ، مردم را به انجام این وظیفه الهی فراخواند و در حال حاضر نیز رهبر فرزانه انقلاب همگان را به اجرای این فریضه الهی سفارش می‏کند:

همه باید امر به معروف و نهی از منکر بکنند، هم مسئولیت شرعی و هم مسئولیت انقلابی و سیاسی شماست. امر به معروف هم مثل نماز واجب است.

معروف، در لغت به معنی «شناخته شده»، از ماده عرف و منکر، به معنی «ناشناس» از ماده انکار است. بر این اساس، کارهای نیک. اموری شناخته شده و کارهای زشت و ناپسند، اموری ناشناس معرفی شده‏اند؛ چه اینکه فطرت پاک انسانی با دسته اول آشنا و با دسته دوم ناآشناست.

آیات زیادی درباره اهمیت این دو وظیفه مهم و بزرگ اجتماعی وارد شده است که ما تنها به برخی از آنها اشاره می‏کنیم. در سوره آل عمران آمده است:

باید از شماها گروهی وجود داشته باشند که مردم را به نیکویی و خیرفراخوانند و به معروف امر کنند و از منکر باز دارند و آنان رستگارانند. (آل عمران: 104)

از این آیه استفاده می‏شود که امر به معروف و نهی از منکر، دو مرحله دارد: یکی مرحله فردی که هر کس باید به تنهایی وظیفه نظارتی خود را انجام دهد و دیگری مرحله همگانی و دسته جمعی که در این حال، همه مردم موظفند برای پایان دادن به نابسامانی‏های اجتماعی دست به دست هم بدهند و با یکدیگر همکاری کنند. در نوع اول که جنبه فردی دارد، شعاع آن محدود به توانایی فرد است، ولی در نوع دوم چون جنبه گروهی دارد و شعاع قدرت آن وسیع است، طبعا از شئون حکومت اسلامی به شمار می‏آید. این دو شکل از فراخوانی، یعنی مبارزه با فساد و دعوت به سوی حق، از شاهکارهای قوانین اسلامی است و لزوم تشکیل یک گروه نظارتی بر وضع اجتماعی و سازمان‏های حکومت را مشخص می‏سازد.

در این‏باره در سوره مائده، این کریمه قرآنی به چشم می‏خورد:

چرا دانشمندان و عالمان دین، آنان (مردم) را از سخنان گناه‏آلود و خوردن مال‏های نامشروع بازنمی‏دارند؛ چه زشت است کاری که می‏کنند. (مائده: 63)

در آیه‏ای از سوره توبه هم آمده است:

مردان و زنان مؤمن، دوستان و هواداران یکدیگرند. امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند، نماز را برپا می‏دارند و زکات می‏دهند و از خدا و پیامبر فرمان‏برداری می‏کنند. خداوند آنان را مورد رحمت قرار دهد که خدا عزیز و حکیم است. (توبه: 71)

افزون بر این آیات، آیه 17 سوره لقمان، آیه 157 سوره اعراف، آیات 40 و 41 سوره حج و آیه 110 سوره آل‏عمران، بر اهمیت این دو فریضه الهی تأکید دارند که با توجه به این رهنمودها، لازم است در سایه آموزه‏های قرآنی و احیای امر به معروف و نهی از منکر، شادابی و نشاط معنوی بیش از پیش به کالبد جامعه دینی دمیده شود.

اهمیت و فلسفه امر به معروف و نهی از منکر

پیامبر گرامی اسلام در ضمن یک مثال ساده و روشن، فلسفه امر به معروف و نهی از منکر و عدم منافات آن را با آزادی، چنین ترسیم می‏فرماید:

یک گنهکار در میان مردم، مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی می‏شود و هنگامی که در وسط دریا قرار می‏گیرد، به سوراخ کردن جایگاه خویش می‏پردازد. اگر دیگران او را از این کار خطرناک بازندارند، آب به کشتی نفوذ می‏کند و یک‏باره همگی غرق می‏شوند.

پیامبر با این تعبیر زیبا، منطقی بودن و لزوم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر همگان مجسم می‏سازد و حق نظارت فرد بر اجتماع را حقی طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشت‏هاست، می‏داند. آری، جامعه نیز به‏سان کشتی است. سرنشینان کشتی تنها تا حدی آزادند که موجب هلاک دیگران نشوند. هر گاه مسافری از این آزادی استفاده نادرست کند و بخواهد با میخ یا تیشه بدنه کشتی را سوراخ کند، همه مسافران بنابر غریزه دفاعی خود، به شدت با او مبارزه می‏کنند و عمل او را حرکتی از روی نادانی و محدودنگری می‏پندارند. بی‏شک سستی و بی‏توجهی آنان، خطر غرق شدن و نابودی همگان را به دنبال خواهد داشت. از این رو، همه مؤمنان در بازداشتن افراد از ارتکاب گناهان و زیرپا نهادن ارزش‏های الهی، متعهد و مسئولند.

عمل به این مسئولیت الهی ـ انسانی، بر همه کس واجب است و در صورت کوتاهی، باید در انتظار خواری این جهان و کیفر دردناک سرای دیگر بود.ملااحمد نراقی در توصیه‏ای مؤکد، این زنگ بیداری را با این سخنان به صدا در می‏آورد:

امر به معروف و نهی از منکر، از اعظم شعائر دین و اقوی علامت شریعت و آیین است و مقصد کلی از بعثت انبیا و ائمه و اوصیا و نایب گردانیدن متدینین از علما، بلکه قطب آسیای جمیع ادیان وملل است که همه بر محور آن می‏گردند و در صورت اهمال و اخلال در انجام آن، مضمحل (می‏شوند) و از میان می‏روند. از این جهت، مدح و ترغیب به آن، در آیات و اخبار به کرات آمده (است) که عاملین به آن صالحین و تارکین آن ملعون معرفی شده‏ اند.

آینه باش...

معجزه...

من همین امر به معروف و نهی از منکر زبانی را ولو به شکل خیلی راحت و آرام و بدون هیچ خشونت و دعوایی واقعا یکی از معجزات اسلام می دانم. مثلا یک نفر کار خلافی می کند، می گویند آقا شما این کار را نباید می کردی. این مطلب را بگو و برو. می گوید او بر می گردد دو تا فحش به من می دهد. خیلی خوب؛ حالا دو تا فحش هم به شما بدهد؛ برای خاطر امر خدا تحمّل کنید. اگر نفر دوم هم بگوید آقا شما باید این کار را نمی کردی؛ بدانید اگر دعوا هم بکند، دعوایش کمتر از آنی است که با نفر اوّل کرده است. نفر سوم و نفر دهم و نفر بیستم هم همین طور.

بنابراین، اگر نهی از منکر باب شد و تا نفر بیستم رسید، شما خیال می کنید آن آدم دیگر آن کار را تکرار خواهد کرد؟! نهی از منکر واقعا معجزه می کند. فقط هم زبانی؛ یدی اش در اختیار حکومت است؛ یعنی اگر جایی باید با گناهکار به ﺻورت یدی و مجازاتی برخورد کنند، فقط دستگاههایی از حکومت هستند که مسئول این کارند؛ مردم نباید بکنند. اما زبانی چرا؛ خیلی هم اثر دارد.

برخی صفات آمران و ناهیان

1. همراهی گفتار و کردار[1]

کسانی که در مقام امر به معروف و نهی از منکر قرار می گیرند، باید خیلی از رفتارهای ظاهری و باطنی شان را کنترل کرده، کردارشان خنثی کننده رفتارشان نباشد تا کلامشان تأثیر لازم را داشته باشد.

2. نیت پاک و خالص بدون منت گذاشتن بر دیگران

بلندنظری و مناعت طبع باید در افراد ناصح وجود داشته باشد. آنها باید توکلشان به خدا باشد تا اجرشان را از پیشگاه ربوبی دریافت کنند؛ همان گونه که قرآن کریم می فرماید: «بر کسانی که احسان می کنی، منت مگذار».[2]

 3. شرح صدر و صبر و حوصله

وسعت وجودی و بزرگی و عظمت روح، بهتر فهمیدن و شناختن رسالت، تحمل انسان را افزایش می دهد. اگر شرح صدر و تحمل کافی نباشد، ممکن است شخص ناصح با یک سخن زشت یا برخورد نادرست، از کوره در برود و از خودش واکنش نشان دهد. حضرت موسی(علیه السّلام) نیز در مقام نصیحت فرعون از خداوند درخواست شرح صدر می کنند.[3]

یازده فایده برای انجام امر به معروف و نهى از منکر

یازده فایده برای انجام امر به معروف و نهى از منکر، حتى اگر اثر نکرد:

۱) گاهی امر و نهی ما امروز اثر نمی کند، ولی در تاریخ روی فطرت و قضاوت دیگران اثر دارد. چنان که امام حسین علیه السلام در راه امر به معروف و نهی از منکر شهید شد، تا وجدان مردم در طول تاریخ بیدار شود.

۲) گاهی امر و نهی، فضا را برای دیگران حفظ می کند. چنان که فریاد اذان مستحب است، گرچه شنونده ای نباشد؛ ایستادن به هنگام قرمز شدن چراغ راهنمایی لازم است، گرچه ماشینی نباشد. زیرا حفظ قانون و فضای احترام به قانون لازم است.

۳) گاهی امر و نهی ما، گناهکاران را از گناه باز نمی دارد؛ ولی گفتن های پی در پی، لذت گناه را در کام او تلخ می کند و لااقل با خیال راحت گناه نمی کند.

۴) برای حفظ آزادی باید امر و نهی کرد؛ زیرا نگفتن، جامعه را به محیط خفقان و ترس و سکوت تبدیل می کند.

امربه معروف و نهی ازمنکر

 امربه معروف و نهی ازمنکر        

  نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفکر سیاسی یک مسلمان به شمار می رود؛ چنان که از مهم ترین فرایضی است که وجوب کفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است.[۱] قرآن کریم در بیان صفات ممتاز مؤمنان می فرماید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ»[۲]

مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یکدیگرند، امربه معروف و نهی ازمنکر می کنند، نماز را برپا دارند و زکات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می کنند. به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یکدیگر علاقمند بوده و به منزله یک پیکر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود کهتخلف و انحراف یک فرد، در کل جامعه تأثیر بگذارد؛ چنان که یک بیماری واگیر در صورتی که معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه می فرماید: