شرایط امر به معروف

امر به معروف و نهی از منکر از مهم ترین دستورات نورانی اسلام است که چون سایر اوامر دارای احکام و ویژگی های خاصی است.

حضرت امام شرایط امر به معروف و نهی از منکر را چنین بیان می فرمایند:

اول: آنکه کسی که می خواهد امر و نهی کند، بداند که آن چه شخص مکلف به جا نمی آورد، واجب است به جا آورد و آن چه به جا می آورد را باید ترک کند و بر کسی که معروف و منکر را نمی داند، واجب نیست.

دوم: آنکه احتمال بدهد امر و نهی او تأثیر می کند، پس اگر بداند اثر نمی کند، واجب نیست.

سوم: آنکه بداند شخص معصیت کار بنا دارد که معصیت خود را تکرار کند. پس اگر بداند یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که تکرار نمی کند، واجب نیست.

چهارم: آن که در امر و نهی مفسده ای نباشد. پس اگر بداند یا گمان کند که اگر امر یا نهی کند ضرر جانی یا عرضی و آبرویی یا مالی قابل توجه به او می رسد، واجب نیست، بلکه اگر احتمال صحیح بدهد که از آن ترسِ ضررهای مذکور را پیدا کند، واجب نیست. بلکه اگر بترسد که ضرری متوجه متعلقان او می شود، واجب نیست. بلکه با احتمال وقوع ضرر جانی یا عرضی و آبرویی یا مالی موجب حرج بر بعضی مؤمنین واجب نمی شود، بلکه در بسیاری از موارد حرام است.(۱)

از حضرت آیهالله خامنه ای سؤال شده است: کسی که می خواهد شخصی را امر به معروف و نهی از منکر نماید، آیا باید قدرت بر آن را داشته باشد؟ در چه زمانی امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب می شود؟

ایشان در پاسخ می فرمایند: آمر به معروف و ناهی از منکر باید عالم به معروف و منکر باشد. و همچنین بداند که فاعل منکر هم به آن علم دارد و در عین حال عمداً و بدون عذر شرعی مرتکب آن می شود و زمانی اقدام به امر و نهی واجب می شود که احتمال تأثیر امر به معروف و نهی از منکر در مورد آن شخص داده شود، و ضرری برای خود او نداشته باشد و در این مورد باید تناسب بین ضرر احتمالی و اهمیت معروفی را که بر آن امر می نماید یا منکری که از آن نهی می کند را ملاحظه نماید. در غیر این صورت امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب نیست.(۲)

حضرت آیهالله فاضل هم در پاسخ به سؤالی می فرمایند: شرایط امر به معروف و نهی از منکر پنچ چیز است:

اول: آن که آمر و ناهی، معروف و منکر را بشناسد و یقین داشته باشد به وجوب معروف و حرمت منکر و خودش از اشتباه ایمن باشد.

دوم: آن که احتمال بدهد که امر و نهی او تأثیر داشته باشد. پس اگر احتمال عقلایی بدهد که امر و نهی او اثر ندارد وجوب آن ساقط می شود.

سوم: آن که کسی که واجب را ترک کرده و یا فعل حرام را به جا آورده، اصرار به آن داشته باشد، پس اگر بداند که مرتدع شده و بعد مرتکب نمی شود، ساقط می شود.

چهارم: آن که واجب بودن معروف و حرام بودن منکر در حق فاعل منجز و ثابت باشد و در ترک واجب و فعل حرام عذری نداشته باشد. پس اگر فاعل معتقد باشد به مباح بودن فعل حرامی و یا به جواز ترک واجبی، در این صورت امر به معروف و نهی از منکر ساقط می شود و همین طور است در هر موردی که تارک واجب و فاعل حرام عذر داشته باشد، بلی از راه تنبیه غافل و ارشاد جاهل، تنبیه و ارشاد لازم است.

پنجم: آن که در امر و نهی او مفسده و ضرری برای خود او یا مسلمان دیگری نباشد، پس با احتمال عقلایی به ضرر مفسده، ساقط می شود(۳)

حضرت آیهالله بهجت نیز در مورد شرایط امر به معروف و نهی از منکر می فرمایند: امر به معروف و نهی از منکر با وجود شرایط ذیل واجب می شود:

اول: علم؛ پس کسی که عالم به حکم شرعی نیست نمی تواند امر به معروف و یا نهی از منکر بنماید، بنابراین در ابتدا لازم است شخص آمر و ناهی خودش از احکام شرعی اطلاع کافی داشته باشد.

دوم: احتمال تأثیر؛ پس در صورتی که انسان می داند سخن او تأثیری در دیگری ندارد، بر او لازم نیست امر به معروف و یا نهی از منکر بنماید، اما جواز بلکه رجحان آن در صورت عدم خوف ضرر خالی از وجه نیست.

سوم: اصرار بر ترک واجب و یا انجام دادن معصیت؛ پس در صورتی که انسان بداند شخصی از معصیتی که انجام داده توبه کرده است و یا نشانه هایی بر پشیمانی او دلالت کند، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.

چهارم: عدم مفسده؛ پس اگر کسی به خاطر امر به معروف و یا نهی از منکر ترس از وقوع مفسده ای دارد و آن مفسده عبارت از ضرر جانی یا آبرویی و یا مالی قابل اعتنایی باشد، این کار بر او واجب نیست.

بنابراین با وجود این شرایط امر به معروف و نهی از منکر واجب می شود و در امر به معروف و نهی از منکر عدالت شرط نیست.(۴)

حضرت آیه الله مکارم نیز شرایط زیر را لازم می دانند.

۱- کسی که می خواهد امر و نهی کند باید یقین کند که طرف مقابل مشغول انجام حرام یا ترک واجبی است.

۲- احتمال دهد که امر و نهی او اثر دارد. خواه اثر فوری داشته باشد و یا غیر فوری، کامل یا ناقص، بنابراین اگر بداند که هیچ اثر نمی کند، واجب نیست.

۳- در امر و نهی او مفسده و ضرری نباشد. پس اگر بداند یا خوف این باشد که امر و نهی او ضرر جانی یا عرضی و آبرویی یا مالی قابل توجه نسبت به او یا بعضی از مؤمنین می رساند، واجب نیست. ولی اگر معروف و منکر از اموری باشد که شارع مقدس اهمیت زیادی به آن می دهد (مانند حفظ اسلام و قرآن و استقلال ممالک اسلامی یا حفظ احکام ضروری اسلام) باید اعتنا به ضرر نکند و با بذل جان و مال در حفظ آن بکوشد.(۵)

از حضرت آیهالله تبریزی نیز سؤال شده است: مراد از معروف و منکر چیست؟ توضیح دهید؛ و تکلیف بر چه کسانی است؟

ایشان در پاسخ می فرمایند: مراد از معروف همان واجبات شرعیه و از منکر همان محرمات الهیه است و بر مکلف واجب است که تارک واجب را امر به معروف و فاعل حرام را نهی از منکر نماید، در صورتی که احتمال تأثیر بدهد و بر خود وی ضرری وارد نشود.(۶)

پی نوشت ها

۱- توضیح المسائل امام خمینی، کتاب امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ی ۲۷۹۷٫

۲- اجوبه الاستفتاﺀات، آیهالله خامنه ای ، امر به معروف و نهی از منکر، سؤال ۱۰۵۷٫

۳- جامع المسائل، آیه الله فاضل ، امر به معروف و نهی از منکر، ص۲۳۹ و ۲۴۰، سؤال ۹۲۹٫

۴- توضیح المسائل آیهالله بهجت ، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۳۱۳، مسأله ۱۶۰۸٫

۵- توضیح المسائل آیهالله مکارم ، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۴۷۳، مسأله ۲۴۱۴٫

۶- الاستفتاﺀات، آیهالله تبریزی ، امر به معروف و نهی از منکر، ص ۲۰۳، سؤال ۹۷۶٫